EPO (Erythropoietin)

اریتروپویتین (EPO) چیست؟

اریتروپویتین، که معمولاً با نام EPO شناخته می‌شود، یک پروتئین فاکتور رشد است که به عنوان یک هورمون عمل می‌کند. این هورمون در درجه اول توسط کلیه‌ها در پاسخ به سطوح پایین اکسیژن (هیپوکسی) در خون تولید می‌شود. عملکرد اصلی آن تحریک مغز استخوان برای تولید گلبول‌های قرمز خون (اریتروسیت‌ها) است. گلبول‌های قرمز حاوی هموگلوبین هستند، پروتئینی که اکسیژن را از ریه‌ها به سایر قسمت‌های بدن منتقل می‌کند. هنگامی که بدن به اندازه کافی گلبول قرمز تولید نمی‌کند، وضعیتی به نام کم‌خونی می‌تواند رخ دهد که منجر به علائمی مانند خستگی، رنگ‌پریدگی و تنگی نفس می‌شود.

اریتروپویتین نوترکیب انسانی (rhEPO)، یا EPO برون‌زا، نسخه مصنوعی این هورمون است. این دارو برای درمان کم‌خونی ناشی از شرایط مختلف، از جمله بیماری مزمن کلیوی، شیمی‌درمانی یا درمان HIV استفاده می‌شود. همچنین می‌تواند برای کاهش نیاز به انتقال خون در طول جراحی استفاده شود.

برخی از نام‌های دیگر EPO و آنالوگ‌های آن عبارتند از:

• اپوئیتین آلفا: Eprex®، Procrit®، Epogen®

• اپوئیتین بتا: NeoRecormon®

• دارب اپوئیتین آلفا: Aranesp®

• متوکسی پلی اتیلن گلیکول-اپوئیتین بتا: Mircera®

فواید و عوارض جانبی

فواید:

• درمان کم‌خونی: فایده اصلی پزشکی، درمان مؤثر کم‌خونی با افزایش تولید گلبول‌های قرمز خون است. این امر توانایی بدن در حمل اکسیژن را بهبود می‌بخشد.

• کاهش نیاز به انتقال خون: برای بیمارانی که دچار کم‌خونی هستند، به‌ویژه کسانی که تحت جراحی یا شیمی‌درمانی قرار دارند، EPO می‌تواند نیاز به انتقال خون را کاهش یا از بین ببرد.

• بهبود انرژی و کیفیت زندگی: با اصلاح کم‌خونی، EPO می‌تواند علائمی مانند خستگی شدید و ضعف را کاهش دهد و به بیماران اجازه می‌دهد فعال‌تر باشند و احساس بهتری داشته باشند.

عوارض جانبی:

• افزایش غلظت خون: با افزایش تعداد گلبول‌های قرمز خون، EPO می‌تواند خون را غلیظ کند، که خطر لخته شدن خون، حمله قلبی و سکته مغزی را افزایش می‌دهد. این امر، به‌ویژه هنگامی که برای افزایش عملکرد سوء استفاده می‌شود، نگران‌کننده است.

• فشار خون بالا (هیپرتانسیون): فشار خون بالا کنترل نشده یک عارضه جانبی شایع و جدی است.

• علائم آنفولانزا: برخی افراد ممکن است علائمی شبیه آنفولانزا مانند تب، درد عضلانی و مفصلی و سردرد را تجربه کنند.

• واکنش‌های آلرژیک: در برخی موارد، ممکن است واکنش آلرژیک شدید رخ دهد.

• پیشرفت تومور: در برخی از بیماران مبتلا به سرطان، نشان داده شده است که EPO می‌تواند باعث پیشرفت یا بازگشت برخی از تومورها شود.

مزایا و معایب

مزایا (مصرف پزشکی):

• در درمان کم‌خونی ناشی از علل مختلف بسیار مؤثر است.

• نیاز به انتقال خون را که می‌تواند خطرات خاص خود را داشته باشد، کاهش می‌دهد.

• می‌تواند کیفیت زندگی بیمار را به‌طور قابل‌توجهی بهبود بخشد.

معایب (مصرف پزشکی و سوء استفاده):

• خطرات سلامتی: پتانسیل عوارض جانبی جدی قلبی عروقی مانند لخته شدن خون، حمله قلبی و سکته مغزی یک عیب قابل‌توجه است.

• سوء استفاده در ورزش: EPO یک عامل دوپینگ شناخته‌شده در ورزش‌های استقامتی است. ورزشکاران از آن برای افزایش تعداد گلبول‌های قرمز خون و بهبود رساندن اکسیژن به عضلات سوء استفاده می‌کنند که استقامت را افزایش می‌دهد. این کار بسیار خطرناک است و می‌تواند کشنده باشد.

• هزینه: درمان‌های EPO می‌تواند بسیار گران باشد.

دوز و فراوانی

دوز و فراوانی EPO بسیار فردی است و به وضعیت پزشکی بیمار، وزن بدن و پاسخ به درمان بستگی دارد. دوز معمولاً بر حسب واحد در هر کیلوگرم (U/kg) اندازه‌گیری می‌شود. به عنوان مثال، برای بیماری مزمن کلیوی، ممکن است دوز اولیه 50 تا 100 U/kg باشد که سه بار در هفته تجویز می‌شود. این دارو می‌تواند به‌صورت وریدی (IV) یا زیر جلدی (SC) تزریق شود. دوزها توسط پزشک بر اساس سطح هموگلوبین و هماتوکریت بیمار با دقت کنترل و تنظیم می‌شوند.

نیمه‌عمر و زمان تشخیص

• نیمه‌عمر: نیمه‌عمر EPO بسته به نوع خاص و روش تجویز متفاوت است.

  • وریدی (IV): نیمه‌عمر اپوئیتین آلفا نسبتاً کوتاه است و از حدود 4 تا 13 ساعت متغیر است.

  • زیر جلدی (SC): نیمه‌عمر طولانی‌تر است و برخی مطالعات نشان می‌دهند که تا 19-25 ساعت طولانی می‌شود.

  • آنالوگ‌های جدیدتر و طولانی‌مدت‌تر EPO مانند دارب اپوئیتین آلفا نیمه‌عمر بسیار طولانی‌تری دارند که باعث می‌شود با دوز کمتر مؤثر باشند.

• زمان تشخیص: تشخیص سوء استفاده از EPO پیچیده است.

  • ادرار: EPO نوترکیب را می‌توان چند روز پس از تجویز در ادرار تشخیص داد، برخی مطالعات نشان می‌دهند که پنجره تشخیص برای دوزهای درمانی 3 تا 7 روز است. برای نسخه‌های طولانی‌مدت‌تر مانند دارب اپوئیتین آلفا، پنجره تشخیص در ادرار می‌تواند تا 7-12 روز یا بیشتر باشد.

  • خون: آزمایش خون مستقیم می‌تواند وجود EPO برون‌زا را تشخیص دهد، اما این پنجره اغلب کوتاه است (24-48 ساعت). سازمان‌های ضد دوپینگ اغلب از یک "مدل غیرعادی" استفاده می‌کنند که ترکیبی از نشانگرهای خون مانند هماتوکریت و تعداد رتیکولوسیت را برای تشخیص اثرات EPO برای مدت طولانی‌تر (تا 2-3 هفته) تجزیه و تحلیل می‌کند.

اثرات استروژنیک، پروژسترونی و پرولاکتین

EPO یک استروئید، پروژستین یا ماده‌ای که بر پرولاکتین تأثیر می‌گذارد نیست. این یک هورمون گلیکوپروتئین است که به‌طور خاص سلول‌های پیش‌ساز اریتروئید را در مغز استخوان هدف قرار می‌دهد تا تولید گلبول‌های قرمز خون را تحریک کند. این هورمون هیچ فعالیت مستقیم استروژنیک (استروژنی یا آندروژنی)، پروژسترونی یا پرولاکتین‌مانند ندارد. در حالی که برخی مطالعات در مورد اثرات هورمونی EPO در جمعیت‌های خاص بیمار انجام شده است، آنها نشان نمی‌دهند که این هورمون بر تولید یا عملکرد این هورمون‌ها به گونه‌ای تأثیر می‌گذارد که برای اثرات ترکیبات آنابولیک یا پروژسترونی مرتبط باشد.

نسبت آنابولیک-آندروژنی

نسبت آنابولیک-آندروژنی معیاری است که برای توصیف اثرات استروئیدهای آنابولیک-آندروژنی (AAS) استفاده می‌شود. این نسبت اثرات آنابولیک (ساخت عضله) را با اثرات آندروژنی (مردانه شدن) یک ماده مقایسه می‌کند. به عنوان مثال، تستوسترون نسبت 1:1 دارد. EPO یک استروئید آنابولیک-آندروژنی نیست و نسبت آنابولیک-آندروژنی ندارد. مکانیسم عمل آن کاملاً متفاوت است؛ این هورمون تولید گلبول‌های قرمز خون را افزایش می‌دهد، نه سنتز پروتئین عضله از طریق گیرنده‌های آندروژن.